آقا سید محمد تهرانی، زمین[ها]ی

آقا سید محمد تهرانی، زمین[ها]ی \zamīnhā-ye āqā seyyed mohammad-e tehrānī\، اراضـی واقـع در تابع محلۀ چاله‌میدان در تهران عهد ناصری.
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از دارالخلافۀ ناصری که در 1309 ق/ 1892 م به چاپ رسیده، در قسمت شرقی راه‌آهن تهران ـ شـاه عبدالعظیم، بخش نسبتاً وسیعی ترسیم شده است که املاک و زمینهای زراعی را شامل می‌شود. در جنوب غربی این اراضی، تحت عنوان «املاک نجف‌آباد که به تصرف سادات طهرانی درآمده»، «زمین آقا سید محمد طهرانی»، بالای «امتداد نهری» جانمایی شده است. دو قطعه‌زمین زراعی در جانب شمالی این زمین به‌صورت مرزبندی‌شده مشخص است و بالای آن، قطعه‌زمینی دیگر نیز با نام «زمین آقا سید محمد» جانمایی گشته است ( اطلس ... ، 88- 89). به نظر می‌رسد که این آقا سید محمد همان آقا سید محمد تهرانی، و املاک نجف‌آباد نیز در این زمان در تصرف این خانواده بوده باشد.
این محدوده که پیش از تخریب حصار شاه‌تهماسبی بیرون از بافت شهری تهران بوده، پس از تخریب این حصار و احداث حصار ناصری، به بافت تهران افزوده شده است؛ چنان‌که در «نقشۀ ناسکوف» که در 1241 ق/ 1826 م به چاپ رسیده، این محدوده در جنوب شرقی بیرونیِ حصار صفوی قابل تشخیص است و زمینهای بایری را نشان می‌دهد (همان، 19).
نجف‌آباد اگرچه از اوایل دورۀ قاجار در منابع از آن به‌عنوان روستایی بیرون از شهر نام برده شده، خرابه‌ای بی‌کشت‌وبار بوده که در زمان محمد شاه قاجار و صدارت حاجی میرزا آقاسی آباد شده است. پس از او، ابراهیم خان امین‌السلطان و پسرش، اسماعیل امین‌الملک در آبادانی آنجا کوشش بسیار کردند و عمارت و باغهایی بدان افزودند (اعتمادالسلطنه، المآثر ... ، 89؛ معتمدی، 397)؛ چنان‌که در نقشه‌ای شماتیک که موقعیت مکانی راهها و رودخانه‌های تهران در حدود سال 1286 ق/ 1869 م را نشان می‌دهد، در محدودۀ نجف‌آباد، زمینهای زراعی و باغها و عمارتی بزرگ ترسیم شده است (همو، 556). اعتمادالسلطنه در 1299 ق/ 1882 م از این عمارت یاد کرده است (روزنامه ... ، 188). زمینهای نجف‌آباد گویا پس از آن تاریخ دست‌به‌دست گشته، و بنابر نوشتۀ بلاغی، بعدها به تملک حبیب‌الله سادات اخوی، معروف به شبیر، درآمده است.
با تأسیس راه‌آهن تهران ـ شاه عبدالعظیم در 1305 ق/ 1888 م (بلاغی، 47)، که بنابر «نقشۀ نجم‌الدوله» از کنار غربی زمین آقا سید محمد تهرانی و زمینهای سادات تهرانی می‌گذشته است، گویا این زمینها که تا پیش از آن، محلی دورافتـاده بوده، رونق پیـدا کرده اسـت (نک‍ : اطلس، 88- 89).
آب باغها و زمینهای زراعی این محدوده، از 3 رشته‌قنات طرشت، دولاب و علی‌عسکر که به نجف‌آباد آب می‌رسانده‌اند، تأمین می‌گشته است (بلاغی، 22).
بنابر «نقشۀ نجم‌الدوله»، افزون‌بر خط راه‌آهن که از زمین آقا سید محمد تهرانی عبور می‌کرده، «امتداد سیم تلگراف» نیز از وسط این زمین می‌گذشته است ( اطلس، همانجا).
زمین آقا سید محمد تهرانی و دیگر زمینهای زراعی این محدوده در نجف‌آباد تا 1315 ش همچنان بر جای بود، ولی گویا کشت‌وزرعی در آن به عمل نمی‌آمده و متروک گشته بوده است؛ چه، بنابر نقشه‌ای که در این تاریخْ تهران و اطراف را ترسیم کرده است، در جانب شرقی نجف‌آباد ــ که تا این زمان، باغ و عمارت در آن دایـر بوده است ــ در مجـاورت راه‌آهن و در جـایی که محدودۀ زمین آقا سید محمد تهرانی است، زمین کشاورزی مشخص نشده است و نهر و مسیلی ترسیم شده که انتهایش بدانجا ختم می‌شود (تهران‌نگاری، 125). عکسهای هوایی تهران که در 1319 ش گرفته شده، نشان می‌دهد که در فاصلۀ سالهای 1315- 1319 ش، در این محدوده، در پی گسترش کالبدی شهر تهران در دورۀ رضا شاه، خانه‌سازی صورت گرفته و کوچه‌وخیابان‌کشی شده است ( اطلس، 180).
برای تطبیق این محدوده با نقشۀ کنونی تهران، باید فضای اطراف خیابـان صدوق (مجید حداد عـادل) ــ که از خیابان ری به طرف شرق منشعب می‌شود ــ در محل تقاطع خیابان حاج محمد یزدی، که خط راه‌آهن دورۀ ناصری از آن می‌گذشته است را در نظر گرفت ( نقشه ... ).

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ همو، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران، ج 1)، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1374 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، «قسمت جنوبی و مضافات»، قم، 1350 ش؛ تهران‌نگاری؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ نقشۀ تهران.

امیرحسین مرادخانی